Vandamikil evni í trævørum 

Tá tú arbeiðir við endurnýtslu og endurvinning av viðum, er tað týdningarmikið at vera varin við vandamiklum evnum í teimum vørum, tú arbeiðir við. Á hesi síðu kanst tú lesa meira um vandamikil evni í trævørum, og niðast á síðuni er ein quiz, har tit kunnu royna tykkara vitan á økinum.

Ávaring: Hetta er ikki ein fullkomin vegleiðing um, hvussu man skal útinna umvæling ella niðurbróting av konstruktiónum, sum innihalda vandamikil evni, men ein innleiðsla til nøkur av teimum týdningarmestu viðurskiftunum, sum ein skal vera varin við.

Læraravegleiðing:

3. Læraravegleiðing:

 

Hvar eru tey vandamiklu evnini?

Tá ið tú arbeiðir við endurnýtsluviði frá niðurbróting ella umvæling, skalt tú vera varugur við, at tað kunnu vera umhvørvis- og heilsuskaðilig evni í teimum gomlu byggitilfarunum. Tú kanst koma fram á hesi evni, tá ið tú skalt skifta hurðar og vindeygu, leggja nýggj gólv ella slípa tey gomlu, taka tapet ella máling burtur, umvæla baðirúm og køk ella gera eina útbygging.

Trævørur kunnu yvirflatuviðgerast við máling, lakki og lími, sum innihalda vandamikil evni. Ella viðurin kann vera vatntætta við vandamiklum evnum.

Træ kann eisini súgva vandamikil evni úr tilfarum, sum eru rundan um. Tað kann t.d. vera kemikaliir úr fugunum rundanum gomul vindeygu, sum trekkja inn í træið. Her eru trý sløg av viðum, sum tú kanst lesa meira um herundir:

1. Reint viður
Reint viður kann koma fyri í byggivinnuni í form av konstruktiónstræ, sum serliga eru at finna í eldri sethúsum, t.d. í bjálkum millum hæddir ella í taksamskipanum.

2. Yvirflatuviðgjørdur viður
Yvirflatuviðgjørdur viður verður vanliga funnið í hurðum, vindeygum, køksskápum og trægólvum. Tað er ikki altíð vist, at yvirflatuviðgjørd viði er egnað til endurnýtslu. Máling kann til dømis innihalda tungmetal og PCB. Í vindeygum, sum vórðu nýtt í byggivinnu millum 1950 og 1977, skal ein vera serliga varin við, at fugurnar kunnu innihalda PCB, sum kann hava dálkað vindeygarammurnar.

Hetta er eisini orsøkin til, at viði úr vindeygum hesi tíðarskeiðini skal kannast fyri PCB og onnur vandamikil umhvørvisevnum, áðrenn tey verða tikin burtur úr bygninginum.

3. Impregnerað viður
Fyrr varð krom, arsen og kreosot í høvuðsheitum nýtt til at impregnera viði, og enn er vandi fyri at finna viði, sum er impregnerað við hesum evnum. Í dag verða kopar, bor og ein røð av organiskum evnum nýtt til impregnering.

Annað trýstviðgjørdur viður, kann hava grønlitt útsjónd vegna koparinnihaldið, men hann kann eisini vera litleysur. Vindur og veður kunnu harumframt eisini broyta útsjóndina á viðinum, soleiðis at hann gerst gráur. Ofta verður málað yvir impregneringina, og tað ger tað trupult at síggja munin á hesum og málaðum viði, sum ikki er trýstviðgjørdur.

Sløg av endurnýtsluviði og møgulig trupulleikar

  • Træ ið er málað við innandura máling: Kann vera trupult, tí málingin kann innihalda vandamikil evni sum blýggj og onnur tungmetal.
  • OSB-plátur, krossviður, spónplátur: Hesi tilfar kunnu innihalda lím og kemisk evni, sum gera endurnýtsluna vandamikla.
  • Pallar, plankar, trægólv, hurðarkarmar: Kann endurnýtast við hóskandi viðgerð og burturbeining av møguligum dálkandi tilfari, sum máling ella impregnering. Harumframt skal ein kenna søguna hjá viðinum, um vandi er fyri, at viðurin hevur verið í sambandi við vandamikil evni.
  • Ópolstraðir træmøblar, køkseindir úr massivum træi: Kann endurnýtast, men um træið er impregnerað ella viðgjørt, kann tað vera ein trupulleiki fyri endurnýtslutilgongdina.
  • Køkseindir úr spónplátum: Hesar kunnu vera trupular, orsaka av lími og kemiskum evnum, ið eru nýtt undir framleiðsluni.
  • Impregnerað viður: Inniheldur ofta eitrandi evni sum tungmetal ella kemisk evni, sum gera endurnýtslu torføra og vandamikla.
  • Træ málað við uttandura máling, møblar/sofur við klæði ella skúmi, MDF-plátur: Hesi kunnu innihalda eitrandi evni ella verða trupul at endurnýta orsakað av lími, máling ella klæðisviðgerð.

Hvat eru vandamikil evni í trævørum?

Tað eru mong ymisk vandamikil evni, man skal vera varin við, tá ið man arbeiðir við træ. Hesi 8 ymisku evni, sum verða løgd fram her, eru trupul, og tað er týdningarmikið, at tú kennir tey, so tú ikki setur teg sjálvan ella onnur í vanda, tá tú arbeiðir við endurnýtslu av træi. Hvussu mong kennir tú longu?

  1. PCB

PCB stendur fyri polyklorerað bifenyl og er eitt organsikt dálkandi evni. Tað eru 209 ymisk sløg av PCB (congener). PCB eru í høvuðsheitinum at finna í fugumassa, termorútar, LED og slitsterkari máling og gólvklædningur í bygningum, sum eru bygdir ella umvældir millum 1950 og 1977.

 

PCB er harumframt brúkt í kondensatorum og transformatorum fram til 1986. PCB er bannað at nýta í dag. Forboðið hevur verið galdandi fyri byggitilfar síðan 1977 og í øllum øðrum høpi síðan 1986. PCB er eitt áhaldandi lívrunnið dálkandi evni og er fevnt av Stokkhólms-sáttmálanum.

Hví er PCB vandamikið?

PCB elvir millum annað skaða á burðarførleika, immunverjuna og livur, samstundis sum tað eisini er hormon-órógvandi. Evnini eru eisini undir illgruna fyri at vera krabbameinselvandi. Í náttúruni savnast hesi evni og verða niðurbrotin sera spakuliga. Stórur dentur verður lagdur á PCB, tí fólk kunnu vera útsett fyri PCB gjøgnum útgassingar frá PCB úr fúgum til inniklimað. PCB kann spjaðast út í umhvørvið, um tað ikki verður burturbeint úr burturkasti. Hetta kann gera, at evnið kann savnast í føðiketini, og menniskju kunnu eta PCB gjøgnum matvørur.

2. Asbest

Asbest er samansett av mineralum, ið kunnu kloyvast í fibur. Asbest hevur verið nógv brúkt í byggivinnuni fram til 1990, tá tað kom eitt endaligt forboð ímóti nýtslu av asbest. Asbest er brúkt í mongum byggitilfari, t.d. í eternitplátum.

Við viðgerð av asbestburturkasti kann støv koma fyri, sum inniheldur fibur, ið kunnu savnast í lungunum. støvið kann vera so fínt, at tað ikki sæst við berum eygum. Innanding av asbestfibur kann elva til lungna- og lungnahinnukrabba, umframt sjúkuna asbestosa, sum er ein kronisk lungnasjúka.

Hví er asbest vandamikið?

Asbest, ið verður tikið niður, er burturkast og má hvørki endurnýtast ella endurvinnast. Tað skal viðgerast eftir reglunum fyri vandamikið burturkast, uttan so um tað ikki skapar støv.

3. Blýggj og tungmálmar

Í mongum húsum eru tungmálmur í málingini. Serliga blýggj varð nýtt í máling í stórum mongdum í nógv ár og heilt fram til ár 2000. Máling ið inniheldur blýggj er ofta brúkt á trævirki og byggikonstruktiónum, har vandi er fyri stígandi jarðfukti, ella har málingin skuldi vera meira mótstøðufør.

 

Um tú slípar ella brennir yvirflatur, sum eru málaðar við máling, ið inniheldur blýggj, verða tungmálmar loystir út í luftina sum støv ella gass. Hetta skapar vanda fyri, at tú og onnur anda tað inn, og hetta kann elva til heilsuskaða. Blýggj er í dag bannað í byggivinnuni.

Hví eru blýggj og tungmálmar vandamikil?

Blýggj ávirkar nervalagið, og børn eru serliga viðkvom. Blýggj er eitrandi fyri vatn og jarðarorganismur og savnast í náttúruni og í menniskjum. Blýggj kann spjaðast í umhvørvinum, um t.d. máling ið inniheldur blýggj ikki verður tikin burtur úr byggiburturkasti, áðrenn tað verður mulið. Hetta kann føra til, at tað savnast í føðiketini.

4. Arsen

Arsen er eitt frumevni við heitinum As. Arsen kann koma fyri í fleiri útgávum, t.d. As(III) og As(V). Arsen er millum annað brúkt í træídýpingarevnum og í máling. Nýtslan av arsen steðgaði umleið í ár 1990.

Arsen kann spjaðast í umhvørvinum, um máling ið inniheldur arsen ikki verður tikin burtur úr byggiburturkasti, áðrenn tað verður mulið. Sum avleiðing kann tað savnast gjøgnum føðiketina. Træ, ið er trykídýpt við arsen, verður í útgangsstøðinum mett sum vandamikið burturkast, uttan so at greiningar vísa, at nøgdin er undir markinum fyri vandamikið burturkast. Trykídýpt træ við arsen verður sum útgangsstøði burturbeint á ruskplássi.

Hví er arsen vandamikið?

Arsen er eitrandi fyri menniskju, og tað hevur bæði bráðfeingis og varandi ávirkanir. Tað kann t.d. elva til skaða á húð, nervar, livur og sodningarleiðin. Harafturat er evnið krabbameinselvandi.

5. Kopar

Kopar er ein málmur við styttingini Cu. Kopar verður t.d. brúkt til plátur til tak og fasadur, rør, blandaðar málmar og elektriskar kaðlar. Tað kann eisini nýtast til træídýping og træverju. Kopar hevur eisini verið brúkt í máling.

Kopar kann spjaðast í umhvørvinum, um máling, ið inniheldur kopar, ikki verður tikin burtur úr byggiburturkasti, áðrenn tað verður mulið. Hetta kann føra til, at tað savnast gjøgnum føðiketuna.

Hví er kopar vandamikið?

Kopar er ikki gott fyri umhvørvið. Nøkur koparevni eru eitrandi fyri vatnlivandi verur. Kopar kann steðga vøkstri hjá plantum.

6. Klorparaffinir

Klorparaffinir er ein samansett blanding av evnum og finnast sum stuttkettandi (SCCP), millumkettandi (MCCP) og langkettandi. Klorparaffinir hava t.d. verið brúkt í fugumassa, og tá ið nýtslan av PCB varð bannað síðst í 1970’unum, var ein økt nýtsla av klorparaffinum. Í 2002 byrjaði man í Evropa at minka um nýtsluna av hesum evnum.

Nýtsla av klorparaffinir fer aftur til 1950'ini og møguliga longur aftur. Framleiðsla, marknaðarføring og nýtsla av SCCP hevur sum heild verið bannað í ES síðan 2012. Klorparaffinir er eitt áhaldandi lívrunnið dálkandi evni og er umfatað av evropeisku POP-fyriskipanini. Í 2015 vórðu settar markvirðir fyri SCCP í POP-fyriskipanini, sum merkir, at burturkast við innihaldi yvir 10.000 mg/kg skal viðgerast soleiðis, at evnið verður oyðilagt.

Hví eru klorparaffinir vandamikil?

Klorparaffinir kunnu møguliga órógva hormonjavnvágina, og SCCP eru undir illgruna fyri at vera krabbameinselvandi. Tey eru harumframt eitrandi fyri vatnumhvørvið. Klorparaffinir kunnu spjaðast í umhvørvinum, um tey ikki verða burturbeind úr burturkasti. Hetta kann føra til, at evnið savnast í føðiketina, og menniskju kunnu verða útsett fyri evninum gjøgnum matvørum.

7. Formaldehyd

Formaldehyd hevur evnafrøðiliga formilin HCHO. Við stovuhita er evnið í gassformi. Í samanseting við t.d. urea, melamin og fenol kann formaldehyd nýtast í t.d. lím í krossviði og spónplátir. Vatnleysnin av formaldehyd er formalin, sum verður brúkt til at sóttreinsa ella til at varðveita lívrunnin fyribrigdi. Formaldehyd kann t.d. vera í lími og lakki.

 Harumframt kann tað vera brúkt í træbaseraðum plátum, so sum krossvið og spónplátum, sum verða nýttar í bygging, møblum og innbúgvi. Bindievnið í mineralullsvørum (t.d. einangran og akustikloft) kann eisini geva formaldehyd frá sær.

Formaldehyd kann útloysast í inniumhvørvi frá træbaseraðum plátum og sýruhertum lakki. Spónplátur, krossvið og líknandi plátur, framleiddar eftir 1983, verða tó ikki væntaðar at geva formaldehyd frá sær í vandamiklum mongdum. Formaldehyd er vanliga ikki umfatað, tá ið umhvørviskortleggingar verða gjørdar. Í sambandi við endurnýtslu og endurvinning av tilfari skal man tó vera varin við, at tað eru reglugerðir fyri tilfar við formaldehyd, sum ger, at man skal ansa eftir, um tilfarið, sum man endurnýtir og endurvinnur, kann innihalda ella geva formaldehyd frá sær.

Hví er formaldehyd vandamikið?

Við ov høgum mongdum av formaldehyd kann tað órógva eygu og andaleiðir. Langtíðar útseting kann føra til krabbamein í andaleiðunum.

8. PFAS

PFAS-sambindingar er eitt felagsheiti fyri ein bólk av perflouralkyl- og polyflouralkyl-sambindingum. Tað eru upp ímóti 12.000 PFAS-sambindingar, ið eru staðfestar. Evnini eru mannaskapt, og tey hava eginleikar, sum gera, at tey t.d. eru vatn- og feittfráhrindandi, og mong av evnunum eru virknaðarevni (surfaktantar/tensidir). Vegna hesi serligu eginleikar verða PFAS-evni nógv nýtt og verða t.d. brúkt í máling og lakki. Henda breiða nýtslan merkir, at PFAS finnast nógvastaðni í umhvørvinum.

Ongar veruligar kanningar eru gjørdar av, hvar PFAS kemur fyri í bygningum. Tí verður heldur ikki skipað fyri kanningar fyri PFAS í bygningum, áðrenn teir verða rivnir niður ella umvældir, og tí eru ikki nógvur dátur á økinum. Í 2022 gjørdi Eurofins greiningar av 25 málingaprøvum, umframt prøvum av betongi, glaseraðum flísum, linoleumi og tapeti. Tey funnu, at 23 út av 25 málingaprøvum fóru upp um markvirði fyri PFAS-4 (meðan ongin av prøvunum fór upp um markvirði fyri PFAS-22). PFAS varð eisini funnið í nøkrum av prøvunum av tapeti og linoleumi.

Hví eru PFAS vandamikil?

Hóast PFAS er ein fjølbroyttur bólkur av evnum, er tað galdandi fyri tey flestu, at tey eru torfør at niðurbróta og kunnu savnast í plantum, djórum og menniskjum. Harumframt savnast tey í vatnumhvørvinum. Hesin bólkurin av evnum hevur eisini ymiskar ávirkanir á heilsuna hjá menniskjum. Nøkur av evnunum eru skaðilig fyri burðarførleikan, eru krabbameinselvandi ella undir illgruna fyri at kunna elva til krabba, og tey kunnu skaða organir, eins og skaða á eygu og húð.

Hvussu finnur man tey vandamiklu evnini?

Umhvørviskortlegging

Við niðurbrótingum og umbyggingum hevur byggiharrin í flestu londum skyldu til at fáa eina umhvørviskanning gjørda. Endamálið við at gera eina umhvørviskortlegging av bygninginum er at staðseta og kortleggja tey umhvørvisvandamiklu evnini og dálkaðu byggipartarnar, so teir, ið arbeiða á staðnum, kunnu leggja arbeiðsumhvørvið til rættis og brúka neyðugu trygdaramboðini.

Í roynd og veru fer umhvørviskortlegging fram við, at stikprøvar verða tiknir úr ávísum sløgum av byggitilfari, sum man veit kunnu innihalda vandamikil umhvørvisevni. Tá ið prøvurnar eru tiknar, verða tær sendar til greining á einum góðkendari rannsóknarostovu, ið er góðkend til at gera greiningar av júst teimum evnum, sum byggitilfarið kann innihalda. Síðani verður flokkingin gjørd í annaðhvørt reint, dálkað ella vandamikið burturkast við støði í galdandi reglugerðum.

Harumframt er endamálið við umhvørviskortleggingini at skilja tey umhvørvisvandamiklu evnini frá og burturbeina tey undir eftirlitsskyldugum umstøðum, so evnini ikki enda í náttúruni við endurnýtslu av tilfarinum frá niðurbrótingar- ella umbyggingararbeiðinum.

Tilfeingiskortlegging

Ein tilfeingiskortlegging er ein nágreinilig gjøgnumgongd av bygninginum við tí endamáli at kortleggja tøkar tilfeingiskeldur, áðrenn niðurriving ella umbygging fer fram. Kortleggingin gevur eina nágreiniliga yvirskoðan yvir tilfar, sum er egnað til endurnýtslu, endurvinning og nýtslu av tilfeingi.

Tað er avgerandi fyri gagnnýtið av einari tilfeingiskortlegging, at hon verður framd í byrjanini av verkætlanina saman við ella sum framhald av einari umhvørvisskanning av bygninginum. Upplýsingar um vandamikil evni frá umhvørviskortleggingini er ein týdningarmikil fortreyt fyri at meta um, hvat av tilfarinum kann nýtast sum tilfeingi, ella hvat skal handfarast sum dálkað ella vandamikið burturkast. Saman mynda hesar kortleggingar grundarlagið fyri eftirfylgjandi ráðlegging og lýsing av niðurrivingartilgongdina.

Tilfarspass

Eitt tilfarspass er eitt slag av ID-korti ella vørulýsing fyri byggitilfar. Tilfarspass kann vera týdningarmikið fyri at tryggja, at tey vandamiklu evnini í endurnýtslustilfari verða staðfest og handfarin á rætta hátt gjøgnum alla lívsskeið teirra. Tað kann skjalprógva og kunna um tey serstøku vandamiklu evnini og teirra møguliga ávirkan á umhvørvið og heilsu, sum er avgerandi fyri at tryggja ábyrgdarfulla endurnýtslu og endurvinning av trætilfari.

Hvat kann endurnýtsluviður brúkast til?

Nógv av træburturkasti frá byggivinnuni verður í dag brent og nýtt sum orkukelda til upphiting av bústøðum. Tað hevði verið betri fyri umhvørvið, um vit endurnýttu og endurvunnu meira viði í framtíðini. Men hvat kann træið so brúkast til?

Trævørur til endurnýtslu

Alt reint træ, ið ikki er skadd ella málað við vandamiklum evnum, kann nýtast til endurnýtslu. T.d. kunnu gamlar sperrur og gólvbjálkar nýtast sum nýggjar sperrur í eitt skúr ella ein bilskúr. Brúkt gólvbrettir, ið ikki eru lakeraðar ella málaðar við vandamiklum evnum, kunnu endurnýtast sum gólv í nýggjum bygningum. Brúktar hurðar og vindeygu við máling uttan vandamikil evni kunnu eisini endurnýtast beinleiðis. Rein brettir, plankar og lektir kunnu endurnýtast til møblar, klæðning og innbúgv.

Trævørur til endurvinning

Brettir, bjálkar, fótlistar, krossviðsplátur, køksskáp, laminatplátur, lektir, plankar og spónplátur kunnu øll endurvinnast til nýggjar vørur. Flestu trætilførini kunnu verða mulið til fíbur og brúkt í nýggjum spønplátum ella træfíbureinangran. Nøkur kunnu brúkast til OSB og krossviðsplátur, meðan massivir bjálkar og brettir kunnu nýtast saman við nýggjum træi til nýggjar límtræsbjálkar ella CLT-elementir.

Trævørur til brenning

Trævørur sum laminatgólv, rotið træ, vindeygu og hurðar við máling, umframt masonit og MDF-plátur, eru ikki hóskandi til nýggjar vørur. Tí skulu tær vanliga brennast og nýtast sum hitakelda.

Trævørur til deponi

Øll trævørur, sum eru skannaðar fyri vandamikil evni og ikki kunnu brennast, verða deponeraðar. Trykídýpt træ má einans brennast á góðkendum brennistøðum vegna innihaldið av kemikalium.

Tíð: Umleið 15 min

QUIZ: Hvar eru vandamikil evni?

Nú hevur tú fingið nógva vitan um vandamikil evni í trævørum, men hvussu nógv minnist tú veruliga? Sí, hvussu nógv røtt svar tú kanst fáa, og um tú ivast, kanst tú altíð blaða eitt sindur upp og finna svarið her á síðuni.

Byrja quiz